...twórczości Jakšy Čedomila. W latach 1961–1972 był profesorem w Mediolanie, od roku 1972 – profesorem zwyczajnym w Rzymie, kierownikiem Katedry Filologii Polskiej, a w latach 1976–1993 dyrektorem Instytutu Filologii Słowiańskiej.

 

Pracę naukową i dydaktyczną łączył z niezwykle owocnym zaangażowaniem w kształtowanie życia naukowego. Był przewodniczącym (w latach siedemdziesiątych) Associazione Italiana degli Slavisti, wiceprzewodniczącym (od 1979 r.) Międzynarodowego Komitetu Slawistów, wiceprzewodniczącym (od 1978 r.) Międzynarodowego Towarzystwa dla Studiów i Rozwoju Kultur Słowiańskich pod egidą UNESCO, od 1980 r. sekretarzem generalnym, a następnie wiceprzewodniczącym sekcji włoskiej Association Internationale D’Études du Sud-Est Européen, wicedyrektorem Instytutu „Venezia e l’Oriente” Fundacji „Giorgio Cini” oraz – od roku 1970 – redaktorem naczelnym zasłużonego czasopisma „Ricerche Slavistiche”. Zaszczytne i ważne funkcje, zwieńczone członkostwem w najbardziej prestiżowej Accademia Nazionale dei Lincei, potwierdzały godność princepsa slawistyki światowej, a zarazem nakładały na Uczonego obowiązek kierowania jej rozwojem i scalania badań nad kulturami słowiańskimi Wschodu i Zachodu.

 

Na szerokim obszarze prac slawistycznych zaznacza się aktywność polonistyczna Profesora, przez wiele lat związana z najstarszą we Włoszech katedrą w „La Sapienza”, która powinna być uznana za stolicę imperium polonistyki zagranicznej. Fundamenty jej tworzył Giovanni Maver, a świetność utrwalił Sante Graciotti. Tu powstawały najcenniejsze jego dzieła, tu kształtowała swą nowoczesną postać metodologia, wyrastająca z Maverowskiej tradycji, charakterystycznej przez połączenie filologicznego rygoryzmu z pasją odczytywania humanistycznych treści kultury oraz empatią dla utrwalonych w tekstach „spraw ludzkich”. W rzymskiej Katedrze wzrastały pod opieką Mistrza dysertacje doktorskie młodych polonistów, dziś eminentnych naukowców, z Luigi Marinellim, następcą Graciottiego na czele.
Sante Graciotti jest przede wszystkim znawcą literatury i kultury intelektualnej, religijnej, politycznej i literackiej epok dawnych. W bibliografii, obejmującej dwieście pięćdziesiąt pozycji, zawierają się studia nad literaturami węgierską i słowiańskimi, sytuowanymi na obszarach narodowych: serbsko-chorwackim, czeskim, rosyjskim, oraz w konfiguracjach ponadnarodowych, wyznaczonych przez problemy badawcze. Osobne miejsce zajmują w bibliotece dzieł Graciottiego rozprawy poświęcone literaturze polskiej. Ich rozległość tematyczną przedstawia 900-stronicowy zbiór Od renesansu do oświecenia, wydany staraniem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1991 roku. Twórcami przekładów byli wybitni, a bliscy Autorowi uczeni i koneserzy spraw polsko-włoskich: Tadeusz Ulewicz, Andrzej Litwornia, Jan i Mirosława Ślascy, Anna Mazanek, Wojciech Jekiel, Julian Rogoziński, co nadało dwutomowej książce charakter debaty naukowej, skupionej wokół odkryć włoskiego uczonego i prowadzonej w gronie przyjaciół.

 

Bohaterami dzieł Sante Graciottiego byli najwybitniejsi poeci: Jan Kochanowski jako „padewczyk”, twórca fraszek i poeta religijny oraz Ignacy Krasicki – powieściopisarz i poeta liryczny, tłumacz literatury włoskiej i klasycysta-miłośnik antyku, odsłaniający przed wnikliwym interpretatorem oblicza marzyciela-utopisty i wizjonera kultury, erudyty-bibliofila i moralisty.

 

W świetle odkryć Graciottiego twórczość naszych poetów objawiła nową postać, co skłoniło badaczy renesansu i oświecenia do zasadniczych przewartościowań i wskazało kierunki dalszych prac. Utwory Kochanowskiego, eksperymentującego na gruncie doświadczeń włoskich, przedstawione zostały w szerokim kontekście europejskiego humanizmu literackiego i chrześcijańskiego. Utwory biskupa warmińskiego, rozpoznawane wnikliwie i wprowadzone przez znakomitego znawcę kultury intelektualnej XVIII wieku między najprzedniejsze w literaturze tego czasu, ujawniły rysy oryginalne: dystans wobec głównego nurtu filozofii stulecia, dojrzałość własnych rozstrzygnięć, mistrzostwo „upoetycznienia […] refleksji nad ludzkim istnieniem”.

 

Mimo że upłynęło wiele lat od ogłoszenia pierwszych dysertacji Sante Graciottiego o Kochanowskim i Krasickim, a także o Trembeckim i Naruszewiczu, o dramacie metastazjańskim, poezji barskiej i poezji łacińskiej XVIII wieku, promieniują one nadal rewelatorską energią interpretacji, szczególnie intensywną w zetknięciu z tekstami refleksyjno-filozoficznymi. Jest to znamienne dla Uczonego obdarzonego wyjątkowym darem rozumienia aktów myśli oraz wyborów wartości jako doświadczeń najgłębiej ludzkich, a więc z istoty swojej – racjonalnych i lirycznych zarazem.

 

Analizy dzieł kanonicznych, najwybitniejszych oraz utworów drugoplanowych w historii literatury łączą w mistrzowski sposób procedury źródłowe i filologiczno-historyczne z subtelną interpretacją wartości artystycznych oraz odkrywczą hermeneutyką treści ideowych. Demonstrują także charakterystyczną dla Sante Graciottiego umiejętność dostrzegania – przez pryzmat zapoznanych badawczo tekstów kultury – szerokich zbiorów problemowych, przekształcających całościową wizję epoki.

 

Renesans polski ujmowany jest w dwóch perspektywach: tradycyjnej, rodzimej (tę reprezentuje synkretyczna kulturowo Coronula, Koronka z pocz. XVI wieku) oraz humanistycznej, która promieniowała z Italii i niosła z sobą m.in. elegijne rozmyślania nad ruinami Rzymu. Przedmiotem analiz są zarówno formy literackie (facecja, panegiryk, fraszka), jak i zjawiska kulturowe: podróże, epistolografia, wydarzenia i wypowiedzi polityczne oraz religijne. Rewelatorskie tezy o religijności Kochanowskiego sytuują się obok refleksji o kulturze religijnej polskiego średniowiecza (koronnym osiągnięciem jest Lament świętokrzyski a średniowieczna tradycja Planctus Beatae Mariae Virginis), okresu potrydenckiego (kwestie języka narodowego w liturgii) oraz wieku XVIII (działalność i twórczość teatynów, pijarów oraz nuncjusza papieskiego, kardynała Angelo Marii Duriniego).

 

Rozprawy te, ukazujące się od roku 1959, a zatem w latach niesprzyjających rozwojowi humanistyki w Polsce, obalały konstruowane z intencją ideologiczną makiety epok dawnych: ciemnego średniowiecza, wyzwolonego z alienacji religijnej renesansu i oświecenia proklamującego potęgę suwerennego rozumu. Ukazywały głęboko ludzkie przesłanie poezji XV wieku, przybliżały medytacje religijne humanistów renesansowych i pozwalały docenić odwagę twórców XVIII stulecia, poszukujących prawdy poza domeną racjonalistyczną. Mimo że przeszkody te i ograniczenia należą już do przeszłości, koncepcje Sante Graciottiego nadal inspirują badaczy kultury epok dawnych. Niezwykłą sugestywność zachowują eksponowane w literaturze renesansowej, barokowej i oświeceniowej kategorie mitu i utopii.
W utopijnych kreacjach autorów europejskich i polskich: Krajewskiego i Krasickiego dostrzega Graciotti zarysy horyzontów wyższych niż te, które zakreśla życie, oraz odzwierciedlenie doktryn politycznych i filozoficznych. Wykazuje związek utopii z wyobrażeniami wyspy, doświadczeniem podróży oraz mitami natury i wieku złotego. Rozważania o micie arkadyjskim odsłaniają sferę osobistych marzeń pisarzy XVII i XVIII wieku – od Stanisława Herakliusza Lubomirskiego do Elżbiety Drużbackiej. Mit przedmurza chrześcijaństwa ujawnia w świetle wnikliwych analiz doniosłe treści ideowe, które motywowały działania zbiorowe, a zarazem przyciągały uwagę pisarzy obcych.
Studia poświęcone utopii i mitom łączą problematykę społeczną i polityczną ze sferą wartości, dążeń i pragnień, przenikających onegdaj społeczeństwo polskie, a zarazem ukazują kształtowanie się tradycji narodowej. Dowodzą, że kulturę naszą, wzrastającą na fundamentach humanizmu i chrześcijaństwa, konstytuowały: patriotyzm świadomy współodpowiedzialności za wspólnotę narodową i europejską oraz identyfikacja z rolami pasterza i rycerza, dynamizująca dążenia cywilizacyjne, polityczne i społeczne. Przekonują, że ważnym komponentem aktywności było otium w przestrzeni arkadyjskiej, wyobrażanej w XVI wieku na sposób humanistyczny, a w XVIII wieku przetwarzanej w duchu epoki oświecenia.
Szczególnie cenne dla piszącej te słowa były analizy translatologiczne, dotyczące przekładów Ariosta i Tassa pióra Krasickiego i Trembeckiego oraz odkrycia na obszarze klasycyzmu w poezji polskiej. Wskazanie obecności i produktywności doktryny klasycystycznej, ponadto zwrócenie uwagi na związek klasycyzmu osiemnastowiecznego z tradycją renesansową i porenesansową, a zarazem na europejskie koneksje utworów hołdujących pięknu klasycznemu umożliwiło dokonanie zasadniczych korekt i przewartościowań w syntetycznych ujęciach literatury epok dawnych.

 

Rozważania Profesora Graciottiego o kulturze polskiej są usytuowane na tle centralnego w jego koncepcji pojęcia Europy. Europa (czytamy w przedmowie do tomu La nascita dell’ Europa z 1995 r.), sama będąc wielką ojczyzną – postrzeganą przez unifikujący pryzmat tego, co własne, domowe, regionalne – pośredniczy między gremium ogólnoludzkim i narodem, między światem i małą ojczyzną. Wyodrębniona „fenomenologią granicy”, to jest fundamentalną opozycją światów łacińskiego i bizantyńskiego, jawi się w dialektyce jedności i różnorodności. Chociaż stara, nie zrodziła się jeszcze definitywnie i pozostaje bardziej aspiracją (w projekcie Erazma pragnieniem urzeczywistnienia respublica Christiana) niż realnością. Miarą jej istnienia jest świadomość, jaką żywi homo europaeus. Świadomość ta nadaje pojęciu Europy treść nie tyle geograficzną, ile kulturową, konotowaną przez idee i wartości wpisane w dziedzictwo wspólne, a „wcielone w czyn” przez narody. Kulturę polską konstytuują więc „interakcje” z Europą oraz „samodzielność w przylgnięciu do Europy” [2]. W znakomitym, wciąż godnym lektury studium Patriotyzm i wartości uniwersalne w literaturze polskiej (1972) Autor pisał:

 

Nie jest dla nas konieczne rozstrzygać, do jakiego stopnia była oryginalną teoretyczna pozycja polskich myślicieli w stosunku do nauczania np. Francesca Zabarelli, czy wobec zasad Tomasza z Akwinu lub Rajmunda z Peňafort; ważniejsze jest uwydatnienie funkcji operatywnej, w jakiej idee te zostają wcielone w czyn, od momentu pojawienia się polskiej myśli politycznej na arenie europejskiej. Pierwsza próba ujęcia szkicowego doktryny o własnym prawie do istnienia została dokonana przez Polaków w terminach prawa naturalnego i w ramach sytuacji politycznej w Europie. Ten sam zwrot ku osobie ludzkiej wyjaśni później zarówno sprawę umiłowania przez Polaków własnej wolności, jak też ich zdolność do oddawania się sprawie wolności innych, ich przywiązanie do ojczyzny, a zarazem ich poświęcenie się dla ojczyzny ojczyzn (Mazzini) — ludzkości, ich nacjonalizm i ich europeizm. W gruncie rzeczy, pomimo swego patriotyzmu […] Polacy nie tworzyli mitu wielkiej Polski; byli w nazbyt wysokim stopniu ludźmi, aby to czynić. Również i dzisiaj przesłaniem, jakie otrzymuje Europa od polskiego patriotyzmu, jest jego zasadniczy antytradycjonalizm, to znaczy jego wiara w człowieka i jego wierność misji europejskiej [3].

 

Perspektywy, w jakich postrzegana jest rola Polski w kształtowaniu się Europy i znaczenie Europy w formowaniu Polski, nadają studiom Sante Graciottiego ukierunkowanie porównawcze. Komparatystyka, naturalny sposób bycia polonisty zagranicznego, zyskuje w nich niezwykłe możliwości heurystyczne i pozwala przezwyciężyć przeszkody, jakie stawia obserwowana z zewnątrz literatura obca. W świetle porównań, zmierzających w kierunkach poprzednio niedostrzeganych, ujawniają się nowe relacje ideowe i literackie, a utwory uznawane dotąd za drugoplanowe okazują swą europejskość i oryginalność.
Ogarniając w ujęciach multilateralnych szeroki krąg geograficzny (południowo- i wschodniosłowiański, francuski, niemiecki), rozprawy porównawcze poświęcone są przede wszystkim kontaktom polsko-włoskim i przedstawiają zdecydowanie nowy i różnorodny obraz związków kulturowych obu krajów, który obejmuje sfery życia religijnego i kościelnego, intelektualnego, politycznego, towarzyskiego, literackiego. Czytelnik, który chciałby poznać tajemnicę odkrywczości badań komparatystycznych włoskiego Uczonego, może jej upatrywać w niezwykle fortunnym zespoleniu erudycji, obserwancji filologicznej i pracowitości poszukiwacza źródeł z przenikliwą intuicją, darem głębokiego rozumienia zjawisk kultury i sztuką słowa, która skłania do przemierzania wraz z Autorem jego dróg twórczych. Wszystkie te elementy są spojone niewygasającą przez półwiecze młodzieńczą energią, czerpaną z miłości do litterae.

Niech będzie wolno dodać, że związki śledzone w literaturze przeniknęły (to charakterystyczne w biografii wybitnych twórców) do życia Sante Graciottiego. Następca Mavera, którego współpraca z Romanem Pollakiem stała się symbolem humanistycznej przyjaźni in litteris, łączącej polonistów z obu stron Alp, podtrzymywał i rozwijał ten dialog nieprzerwanie – mimo przeszkód historycznych – jako uczestnik i organizator wielu przedsięwzięć naukowych, redaktor publikacji polskich w „Ricerche slavistiche”, jako gościnny gospodarz w Rzymie. Twórczość polonistyczna i sama obecność Profesora były wsparciem dla badaczy starszego pokolenia, podtrzymujących w dobie umysłu zniewolonego godność nauki polskiej. Dla młodszego pokolenia Profesor Graciotti był wówczas symbolem dóbr kultury, rozwijającej się w wolności. Wzorem humanitatis, przejawiającej się w pracach i obyczajach, arbitrem subtelności i wykwintnej prostoty wypowiedzi, mistrzostwa i precyzji słowa. Inspiratorem pasji poznawczej, równoważonej rygorami dyskrecji i obiektywizacji, utajonej w powściągliwym dystansie. W jego studiach admirowaliśmy model humanistyki ascetycznej w poznaniu i rozbłyskującej w zrozumieniu spraw ludzkich. Z jego książek uczyliśmy się sztuki zespolenia filologii z wnikliwą interpretacją dzieł; scalania idei filozoficznych, religijnych i politycznych z doktryną estetyczną; równoczesnej obserwacji mikrokosmosów tekstów i konstelacji kultury.

Profesor Sante Graciotti jest powszechnie uznanym autorytetem, otacza go w naszym kraju szacunek należny Uczonemu wielkiej miary, który wniósł tak wiele do skarbnicy nauki polskiej, a w trudnych latach umiał zobaczyć w Polsce jej zewnętrznie przyćmioną tożsamość i europejskość. Otaczają go także, i przede wszystkim, serdeczne uczucia odwzajemniające okazywaną Polakom przyjaźń, którą wyraża pod przesłoną (stosowną w wypowiadaniu spraw głęboko osobistych) charakterystyka nuncjusza Duriniego – motto naszego posłowia.
Wdzięczność należna Profesorowi zyskała wyraz w przyznaniu mu członkostwa Polskiej Akademii Nauk, Polskiej Akademii Umiejętności, członkostwa honorowego Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, doktoratów honorowych uniwersytetów Jagiellońskiego, Wrocławskiego i Warszawskiego, a w roku 2014 Krzyża Komandorskiego z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.

Skromnym wyrazem najwyższego uznania dla wiedzy i mądrości włoskiego Uczonego, podziękowania za dobra, którymi nas obdarzał nieprzerwanie przez kilkadziesiąt lat, jest także niniejszy zbiór rozpraw, które nie były dotychczas dostępne w wersji polskiej. Jest on małym fragmentem wielkiego dzieła Sante Graciottiego, jednak żywimy nadzieję, że zawiera w sobie zarysy jego wizji naukowej i odblask myśli, przenikającej mgławice historii kultury europejskiej i polskiej.

Pragnę podziękować Profesorowi Graciottiemu za zgodę na publikację kilku jego rozpraw, wybranych z ogromnego zbioru, a także za trud autoryzacji przekładów. Tłumaczkom – profesorom Justynie Łukaszewicz, Jadwidze Miszalskiej, Oldze Płaszczewskiej i Monice Woźniak za kompetentną i piękną translację studiów włoskich. Recenzentom – profesorom Marii Maślance-Soro i Piotrowi Salwie za pomoc recenzyjną.

Profesorowi Jerzemu Axerowi, Dziekanowi Wydziału Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego i Profesorowi Marcinowi Cieńskimu, Dziekanowi Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Fundacji Uniwersytetu Warszawskiego składam podziękowanie za pomoc finansową, umożliwiającą publikację.

Alina Nowicka-Jeżowa

 

[1] Cytat ze studium: Nuncjusz Durini i życie literackie w Polsce, przeł. W. Jekiel; Konfederaci barscy i wiersze Duriniego, przeł. T. Ulewicz, w: S. Graciotti, Od Renesansu do Oświecenia, t. 2, s. 109, 121. Szkic niniejszy odwołuje się do laudacji wygłoszonej przez autorkę podczas uroczystości nadania Sante Graciottiemu doktoratu honorowego Uniwersytetu Warszawskiego 19 XI 1998.

[2] Idem, Presentazione, w: La nascita dell’Europa…, s. VII–VIII.

[3] Idem, Patriotyzm i wartości uniwersalne w literaturze polskiej, przeł. W. Jekiel, w: idem, Od Renesansu do Oświecenia, t. 1, s. 22–23.

 

 

...rodzimej spuścizny dawnych epok, bogatej, różnorodnej, imponującej pod względem artystycznym i intelektualnym. Włoska szkoła – jeśli wolno o niej mówić – odznaczała się (i odznacza) szczególnym respektem dla tekstu wraz ze wszystkimi drobnymi i materialnymi jego elementami, baczną uwagą dla kontekstu historycznego, a także dążeniem do powściągliwości w formułowaniu wniosków i ocen. Ten typ podejścia stosuje Graciotti w swoich pracach poświęconych literaturze staropolskiej, postrzeganej najczęściej w szerszym, europejskim kontekście.

 

Prace Graciottiego nie są w Polsce nieznane. Poza przekładami pojedynczych esejów, wystąpień na konferencjach i sesjach naukowych, w r. 1991 ukazała się nakładem PIW-u dwutomowa edycja, zawierająca polskie wersje ważnych studiów jego autorstwa. Edycja ta zawiera blisko 30 prac, pochodzących z rozmaitych lat, niekiedy wczesnych, omawiających na blisko 900 stronach rozmaite aspekty literatury polskiego renesansu i oświecenia. Od momentu wydania tego zbioru upłynęło kolejne ćwierćwiecze, podczas którego Sante Graciotti kontynuował swoje polonistyczne „peregrynacje”.

 

Proponowany obecnie zbiór zawiera 9 znaczących studiów: Europa Wschodnia w kulturowej historii Europy (2004, przeł. Jadwiga Miszalska), Humanizm w Europie Wschodniej (2007, przeł. Olga Płaszczewska), Renesans w krajach słowiańskich. Próba definicji terminów i pojęć (1988, przeł. Monika Woźniak), Luźne (choć nie do końca) refleksje na temat relacji między Polską a Europą (2007, przeł. J. Łukaszewicz), Klasycyzm antropologiczny Krasickiego albo Lukian versus Plutarch (1991, przeł. J. Łukaszewicz), Liryka i Arkadia w Polsce na tle literackiej Europy XVIII wieku (1983, przeł. J. Miszalska), Język metastazjańskich melodramatów w osiemnastowiecznej Polsce. Próba badawcza (1984, przeł. J. Miszalska), Aby nie umrzeć: Stanisław August i Włochy (2002, przeł. J. Łukaszewicz), Długoletnie braterstwo myśli i uczuć (2007, przeł. J. Łukaszewicz). Tom uzupełnia bibliografia prac Autora. Większa część z przygotowanych teraz do wydania tekstów ukazała się już po zakończeniu prac nad edycją PIW-owską, trzy z jakichś względów umknęły poprzednim redaktorom. Warto przy tym dodać, że dwa z wymienionych wyżej studiów ukazały się po włosku w tomach zawierających materiały z cyklicznych zjazdów organizowanych przez kilkadziesiąt lat przez PAN i wenecką Fondazione Cini. Zjazdy te stały się w pewnym sensie kamieniami milowymi w badaniach nad relacjami kulturalnymi Polski i Włoch, a Sante Graciotti był jednym z ich spirituum moventium. Studia, które wchodzą w skład proponowanego tomu, są z jednej strony kontynuacją i poszerzeniem stałych zainteresowań autora epoką renesansu i oświecenia, z drugiej zaś w szczególny sposób nawiązują przy tym do kwestii bardziej uniwersalnych, do szerszej perspektywy europejskiej i słowiańskiej, jak również do związków polsko-włoskich. Wynika to zresztą wyraźnie już z samych tytułów wybranych prac. Teksty te zostały zgrabnie i ze znawstwem przetłumaczone na język polski przez zespół złożony ze znanych polskich italianistek – literaturoznawców. Autor – znający biegle polszczyznę – dokonał autoryzacji polskich przekładów.

 

Jestem głęboko przeświadczony o celowości udostępnienia studiów Sante Graciottiego polskim odbiorcom nieznającym języka włoskiego. Nie tylko wzbogacą one z pewnością ich wiedzę i świadomość własnej tradycji, ale mogą stać się ponadto inspiracją dla tych, którzy nie mieli dotychczas okazji zetknąć się z metodami badawczymi i sposobem myślenia tradycyjnej i rygorystycznej włoskiej filologii. W moim przekonaniu proponowana publikacja stanie się trwałą pozycją w wykształceniu polonistycznym.