Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej. Dialog z Europą i wybory aksjologiczne w świetle literatury i piśmiennictwa XVI – XVII wieku

Tom Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej. Dialog z Europa i wybory aksjologiczne w świetle literatury i piśmiennictwa XVI–XVII wieku stanowi część wielkiego projektu badawczego „Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europa. Hermeneutyka wartości”, którego celem jest syntetyczne ukazanie kultury dawnej Polski w relacjach z kulturą europejską z perspektywy aksjologicznej, na rozmaitych obszarach interakcji: polityczno-prawnym, społecznym, literackim i teologicznym. W tak pomyślanym przedsięwzięciu badawczym swoje miejsce znalazła refleksja nad rolą protestantów (ewangelików augsburskich, ewangelików reformowanych i braci polskich) w kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej. Bez wątpienia przedstawiciele konfesji ewangelicko-reformowanej, której początki w Polsce sięgają 1550 (pierwsze nabożeństwo według rytu genewskiego) i 1554 r. (pierwszy synod ewangelików reformowanych) maja spośród protestantów największe zasługi na tym polu. Wprowadzenie do niniejszego tomu warto poprzedzić namysłem nad terminologia określającą wyznanie, którego zwolennicy są bohaterami zgromadzonych tu artykułów.

W badaniach polskich historyków reformacji i literaturoznawców od XIX w. używane są określenia: „kalwinizm”, „ewangelicyzm reformowany”, „wyznanie helweckie”, a jego wyznawcy nazywani są – „kalwinistami”, „ewangelikami reformowanymi” i (już znacznie rzadziej) „kalwinami”. Termin „kalwinizm” pojawił się po raz pierwszy w 1552 r., jego twórcą był luterański pastor Joachim Westphal – przeciwnik reformatora z Genewy, który dyskredytował jego poglądy na temat sakramentu Wieczerzy. Jan Kalwin uznał to określenie za obraźliwe: „Nie znajdują oni [przeciwnicy – D.Ch.] większej w odniesieniu do nas zniewagi […] niźli słowo «kalwinizm»” [1]. W ślad za taka interpretacją terminu poszli wyznawcy konfesji, którą zapoczątkował Genewczyk. Istotne bowiem, że doktryną Koscioła ewangelicko-reformowanego nie jest wyłącznie owocem refleksji i przeświadczeń Kalwina. Jej kształt ewoluował do uchwał synodu w Dordrechcie (1619) i pózniej, wraz z rozwojem scholastyki uprawianej przez teologów tego wyznania („reformed scholasticism”) [2]. Institutio christianae religionis ani inne dzieła Kalwina nie maja statusu ksiag wyznaniowych (symbolicznych) Koscioła ewangelicko-reformowanego, taką wagę ma w Rzeczypospolitej Konfesja sandomierska (1570) i Katechizm heidelberski (1563, przetłumaczony już w 1564 r. przez Andrzeja Prazmowskiego) [3].

[1] J. Calvin, Leçons ou commentaires et expositions […], tant sur les Révélations que sur les Lamentations du prophète Jérémie, Lyon 1565. Cyt. za: B. Cottret, Kalwin, przeł. M. Milewska, PIW: Warszawa 2000, s. 251.

[2] Zob. R. Muller, Aer Calvin. Studies in the Development of a Theological Tradition, Oxford University Press: Oxford – New York 2003, s. 63–102. Zjawisko to jest opisywane w literaturze anglojęzycznej jako Calvin versus Calvinists.

[3] W Europie od XVII w. za księgi symboliczne wyznania ewangelicko-reformowanego są uznawane Trzy Formy Jedności: Konfesja belgijska, Katechizm heidelberski i wspomniane wcześniej Kanony z Dordrechtu (Cannons of Dort).

Dariusz Chemperek, Wstęp [w:] Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej. Dialog z Europą i wybory aksjologiczne w świetle literatury i piśmiennictwa XVI - XVII wieku, red. Dariusz Chemperek, Warszawa 2017.