Luteranizm w kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej

Kultura wyrosła z religijnych, duchowych, światopoglądowych, etycznych  inspiracji luteranizmu  pozostaje ważną i intrygującą częścią kultury I Rzeczpospolitej. Badawczą uwagę przyciaga  nie tylko proces  wrastania luteranizmu (rozumianego szeroko, jako kultura inspirowana ideami i ideałami właściwymi tej konfesji) w rzeczywistość kulturową I Rzeczpospolitej, ale także wszelkie przejawy jego stymulujacej  roli  dla całej ówczesnej kultury. Zrekonstruowany zostanie więc zarówno  dialog toczący się między kulturą I Rzeczypospolitej formowaną przez rozmaite nurty religijne i inspiracje kulturowe,  a luterańskim projektem kulturowym  w tej postaci, w jakiej przyjął się w Polsce, jak również  dialog kultury I Rzeczpospolitej z  kulturą zachodnioeuropejską, ukształtowaną w odmiennych warunkach przez  wartości konfesji ewangelicko-augsburskiej (np. luterańską kulturą niemiecką, skandynawską).

Rozpoznanie za pośrednictwem ówczesnego piśmiennictwa form obecności i aktywności  luteranizmu w Polsce  pozwoli zrekonstruować  „mapę” wartości  wspólnych i odrębnych  wobec tych, które uformowały się  w kręgu innych inspiracji  duchowo-religijnych. Zaprojektowano ujęcie monograficzne wybranych idei religijnych, artystycznych, pedagogicznych, społecznych, antropologicznych i etycznych powiązanych z doktryną religijną luteranizmu i całościowej koncepcji kultury wypracowanej przez luteranizm.

Studia oparte będą na analizie konkretnych dzieł lub zbiorów pokrewnych tekstów. Studia monograficzne wezmą  pod uwagę kwestionariusz problemowy zaproponowany w projekcie, a wynikający z postrzegania luteranizmu nie tylko jako ruchu religijnego, lecz znacznie szerzej: jako zjawiska kulturowego.

Umowne  miano I Rzeczpospolitej, ewokujące ideę całości i jedności  organizmu państwa, i nazywające rzeczywistość Rzeczpospolitej wielu kultur, narodów, języków, wyznań z ich specyficzną aksjologią, z natury rzeczy projektuje ujęcie porównawcze (choćby ze względu na kulturowe  różnice, oczywistą odmienność współtworzących ją organizmów politycznych-  Korona, Litwa, Prusy Królewskie, Prusy Książęce - zróżnicowanie językowe, etniczne, społeczne.  Także sam luteranizm  w Rzeczpospolitej objawił się w różnorodności językowej, społecznej i etnicznej, np. niemieckojęzycznej kulturze miast Prus (Gdańsk, Toruń, Elbląg, Królewiec) i polskiej szlacheckiej kulturze wielkopolskich rodów luterańskich.

Kultura I Rzeczpospolitej w XVI i XVII stuleciu rosła i różnicowała się kulturowo przede wszystkim dzięki sile renesansowych, a później barokowych nurtów  intelektualnych, idei filozoficznych, artystycznych, politycznych,  etc., oraz, w nie mniejszym  stopniu, dzięki pobudzeniu  impulsami  religijnego renesansu  o różnym  konfesyjnym zabarwieniu. Znacząca w tym względzie rola przypadła ewangelicyzmowi  augsburskiemu. Luteranizm chcemy tu postrzegać jako całościową propozycję kulturową Jest to szczególnie widoczne w pierwszym okresie reformacji w Polsce -  od lat 20. XVI wieku do końca lat 50. tego stulecia. Dla historyka literatury ten okres jest szczególnie interesujący z powodu gwałtownego przyrostu piśmiennictwa,  przede wszystkim w języku polskim, rozmaitości dzieł różnego pokroju, stylu, tematyki, dzieł  adresowanych do szerokiego kręgu odbiorców, pobudzających i zaspokajających „nieklasyczny” gust, dających rozrywkę, pouczających i animujących refleksję dzięki śmiało podejmowanym  starym i nowym problemom moralnym, politycznym, religijnym. Impulsu danego przez reformację nie sposób przecenić. Chronologiczne pierwszeństwo  i siła wpływu idei luterańskich  każe dziś  poszukiwać w nich źródła kulturowych przemian i przewartościowań, jakie dokonały się w renesansowej Rzeczpospolitej w pierwszej połowie XVI stulecia. W dziedzinie piśmiennictwa do luteranizu należy założenie „fundamentów” pod przyszły, zróżnicowany konfesyjnie  kulturalny dorobek  reformacji  ujawniający się tak w wysokim, jak i w niskim rejestrze pisarstwa religijnego, polemicznego, teologicznego, moralistycznego, artystycznego, w filologii biblijnej, translatoryce, parenetyce, moralistyce, dydaktyce, a także w instytucjach kultury realizujących luterański model humanitas, żywiących się  i żyjącym słowem. Dlatego w centrum zainteresowania projektowanych prac winna znaleźć się sztuka słowa jako nośnika wartości, słowa pozostającego na służbie konfesji i dialogującego z odmiennymi wyznaniowo motywowanymi  modelami kultury. Ów dialog toczył się najżywiej do końca XVI stulecia, a jego kres wyznacza ukazanie się słynnej Dąbrówki, postylli Samuela Dambrowskiego(1620) oraz zaakceptowanej przez luteran Biblii gdańskiej (1632), wspólnego dzieła braci czeskich i kalwinistów, z którymi już wcześniej ułożono się w Zgodzie Sandomierskiej (1570). W dalszym biegu dziejów luteranizmu w Rzeczpospolitej (2 poł. XVII-XVIIIw.)  jego kulturotwórcza rola osłabła, szczególnie wobec antagonizmu dwóch najsilniejszych ewangelicko-augsburskich środowisk: polskiej, czy też częściowo spolonizowanej szlachty i niemieckiego mieszczaństwa. „Zamknięty obieg” idei, utrwalone już stanowo-wyznaniowe modele kulturowe i nowe, atrakcyjniejsze koniunktury ideowe XVII i XVIII w. sprawiły, że dziś postrzegamy ówczesny luteranizm polski jako statyczny i dla ogólnej kultury obojętny (mimo jednostkowych wybitnych dokonań).  Nie bez znaczenia  dla tego stanu rzeczy były polityczne losy Rzeczpospolitej, specyfika społeczeństwa staropolskiego, dominujący model kultury szlachecko-ziemiańskiej. Katolicka konfesjonalizacja państwa  w znaczący sposób zadecydowała o stopniowej marginalizacji luteranizmu  i reprezentującej go kultury, w porównaniu z kulturotwórczą energią pierwszego okresu  (1.poł. XVI w.). Te konteksty będą  istotnym odniesieniem dla prowadzonych badań.