Wartości polityczne Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Struktury aksjologiczne i granice cywilizacyjne

Przedstawiany tom jest na tle całej serii dość nietypowy, przedmiotem zainteresowania tworzących go badaczy stała się nie tylko mniej czy bardziej teoretyczna dyskusja o wartościach politycznych, jaka toczyła się w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od wieku XVI po XVIII, ale także, w pewnym przynajmniej stopniu, praktyka polityczna – rzeczywiste postawy ludzi tworzących w tym czasie wspólnotę polityczną Wydaje się to nieuniknione, zważywszy, że analizowany tu świat wartości nie był konstrukcją li tylko teoretyczną, pewnym pożądanym ideałem, o którym pisano i o który się spierano, ale miał bezpośrednie odniesienia do rzeczywistych instytucji politycznych. Widać to doskonale na przykładzie pojęć, które uznaliśmy za kluczowe dla naszych badań: wszak rzeczpospolita to nie tylko pewien ideał ładu, najwyższa wartość polityczna godna wszelkich poświęceń i najwyższej troski, to także Rzeczpospolita, realnie istniejące państwo polsko-litewskie. Podobnie obywatel i obywatelskość wyznaczały pewien wzór postawy jednostki wobec wspólnoty, kreślony przez teoretyków państwa, ale zarazem przejawiający się w rzeczywistych postawach i działaniach jednostek należących do pewnej społeczności, obdarzonych konkretnymi prawami i obowiązkami, bądź do tychże praw aspirujących. Wreszcie wolność oznaczała nie tylko ideę, budzącą zresztą niemałe emocje, ale i gwarantowany konkretnymi prawami element politycznej i codziennej rzeczywistości jeśli nie wszystkich mieszkańców kraju, to na pewno szlacheckich obywateli.

Odmienna sytuacja badawcza spowodowała konieczność zadania po części odmiennych pytań, nie tylko o obecność i rozumienie przedstawianych tu wartości w tekstach, ale także o ich funkcjonowanie w przestrzeni politycznej i społecznej, a więc nie tylko o deklarowany w wypowiedziach poszczególnych autorów system wartości, ale też o jego odniesienia do rzeczywistej walki politycznej i realnie podejmowanych działań Inaczej uzyskany obraz byłby dalece niepełny. Kwestii tych nie da się zresztą całkiem rozdzielić: rzeczywistość rzutowała na sposób mówienia o państwie, na rozumienie pewnych pojęć oraz przyjęty system wartości politycznych, ale z kolei te ostatnie i ich określone pojmowanie kształtowały ogląd rzeczywistości, a do pewnego stopnia także postawy ludzi w niej żyjących. Stąd w prezentowanym tomie znalazły się zarówno rozprawy analizujące dyskurs polityczny, jak i odnoszące się do praktyki życia politycznego. Można powiedzieć, że z perspektywy tych pierwszych najistotniejszy jest sam tekst źródłowy, a przedmiot re eksji stanowią wyrażone w nim wartości, ich rozumienie i czynniki wpływające na taki, a nie inny ich obraz W drugim przypadku teksty są nie tyle autonomicznym obiektem analizy, ile źródłem wiedzy o postawach uczestników życia politycznego oraz ich stosunku do poszczególnych wartości. Przy tak różnym ujęciu problemu podstawą refleksji naukowej stały się, zależnie od konkretnego zadania badawczego, źródła o wyraźnie odmiennym charakterze – rozprawy teoretyczne, publicystyka powstała w toku zaciętych batalii politycznych, wypowiedzi będące elementem życia politycznego (np. mowy sejmowe i sejmikowe, lauda sejmikowe), a nawet kazania oraz źródła, by tak rzec, bardziej prywatne – korespondencja, pamiętniki. Tym, co łączy wszystkie zamieszczone tu rozprawy i co było głównym celem naszych poszukiwań, jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie wartości polityczne ceniono w społeczeństwie szlacheckim Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a po trosze także wśród przedstawicieli innych stanów i grup.

Anna Grześkowiak-KrwawiczWstęp [w:] Wartości polityczne Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Struktury aksjologiczne i granice cywilizacyjne, red. Anna Grześkowiak Krwawicz, współpraca Jerzy Axer, Warszawa 2017.