Wśród krajów Północy. Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej wobec narodów germańskich, słowiańskich i naddunajskich: mapa spotkań, przestrzenie dialogu

Tom Wśród krajów Północy. Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej wobec narodów germańskich, słowiańskich i naddunajskich: mapa spotkań, przestrzenie dialogu obejmuje w swej zasadniczej części odzwierciedlony w kulturze obraz reipublicae septentrionalis. Pozorną niekonsekwencją tego ujęcia jest włączenie do niego charakterystyki związków ze Słowiańszczyzną południową, lecz niespójność ta wynika nie tylko z próby pogodzenia (na potrzeby kompozycji obu tomów) dwóch odmiennych i w istocie konkurencyjnych „map mentalnych” Europy.

Jedna z nich, chronologicznie pierwsza i historycznie najbardziej uzasadniona, dominująca do czasów oświecenia, osią polaryzacji czyniła właśnie podział na Północ i Południe. Ta pierwsza okazywała się przestrzenią barbarzyńców, dziedziców dawnych najeźdźców, w ciągu kolejnych wieków mozolnie wydobywających się ze swego nieokrzesania. Południe zaś to oczywiście przestrzeń romańska, wyznaczająca perspektywę geograficzną i kierunek kulturowych komparacji, ze swym klasyczno-humanistycznym paradygmatem wartości, będącym punktem odniesienia i aspiracji dla północnych „barbarzyńców”. Tryumf Południa znajdował (choć tylko do czasu) wyraz nie tylko estetyczno-aksjologiczny, ale przede wszystkim religijno-polityczny – w uniwersalizmie Kościoła rzymskiego i odnowionego w wiekach średnich cesarstwa. Osłabienie i ograniczenie faktycznych wpływów tych właśnie instytucji było niezbędnym warunkiem kulturowych i politycznych przewartościowań, których owocem stał się inny model polaryzacji, trwający po dzień dzisiejszy, a ukształtowany – jak słusznie zauważył Larry Wolff – w dobie oświecenia: podział na Europę Zachodnią, obszar wolności, cywilizacji i zamożności, oraz na Europę Wschodnią, przestrzeń niewoli, barbarzyństwa i ekonomicznego niedorozwoju, której przypadła osobliwa rola mediacji między Europą właściwą a azjatyckim Orientem [1].

Słowiańszczyzna wraz z krajami naddunajskimi włączona została przez oświeceniowych intelektualistów w ten negatywnie nacechowany aksjologicznie świat „półorientalny”, choć świadomość kulturowa jego mieszkańców zorientowana była wedle dawniejszego, „równoleżnikowego” modelu. Potęga Rzeczypospolitej, zwłaszcza jagiellońskiej u progu nowożytności, fundującej ład polityczny Polski, Litwy, Czech i Węgier, choć także tej wieku „srebrnego”, była przecież fundamen­tem słowiańskiej idei tożsamościowej obejmującej nie tyle Wschód, ile właśnie dość szeroko rozumianą Północ kontynentu, sięgającą w istocie Bałkanów, potęgi twardo przeciwstawiającej się napierającej sile imperium tureckiego. To doświadczenie tożsamości i wspólnoty umacniało także poczucie jedności języka, mimo oczywistych dla jego użytkowników odmienności. […]
 
[1] L. Wolff, Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford University Press: Stanford 1994, passim

Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Wprowadzenie do tomu I [w:] Wśród krajów Północy. Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej wobec narodów germańskich, słowiańskich i naddunajskich: mapa spotkań, przestrzenie dialogu, red. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Warszawa 2017.